रामजी मालोजी सकपाळ : जीवनचरित्र

रामजी मालोजी सकपाळ : जीवनचरित्र

१८३८ — जन्म

जन्म: 1838

गाव: अंबवडे, ता. मंडणगड, जि. रत्नागिरी (महाराष्ट्र)

समाज: महार (त्या काळी अस्पृश्य मानला जाणारा समाज)
बालपणीच त्यांनी जातिधर्मावर आधारित कठोर सामाजिक अन्याय पाहिला. गरिबी, विस्थापन व शिक्षणाचा अभाव असतानाही ते कर्तबगार, बुद्धिमान व मेहनती होते.

१८५०–१८५५ — सैन्य सेवेत प्रवेश

तरुण वयात त्यांनी ब्रिटिश ईस्ट इंडिया कंपनीच्या सैन्यात भरती घेतली.

शिस्त, संघटना आणि नेतृत्वगुण यांच्या आधारावर ते वेगाने प्रगती करत गेले.

१८५७ — स्वातंत्र्य समराचे दिवस

1857 च्या उठावाच्या काळात रामजी सकपाळ सैन्यातच होते.

त्या काळातील राजकीय अस्थिरता, धोरणे व जातीय व्यवस्थेचे परिणाम प्रत्यक्ष अनुभवले.

१८६०–१८८० — सैन्यातील प्रगती

या दोन दशकांत त्यांनी:

कठोर शिस्त, प्रामाणिकपणा आणि कर्मठपणा यामुळे

हवालदार, जमादार, आणि पुढे सूबेदार या सन्माननीय पदांपर्यंत प्रगती केली.

त्या काळात एखाद्या महार व्यक्तीला सुभेदारपदी पोहोचणे अत्यंत दुर्मीळ होते.

१८६६ — विवाह

भीमाबाई सकपाळ यांच्याशी विवाह.

त्यांना १४ मुले झाली, मात्र त्यापैकी काहीच बालपणापर्यंत टिकली.

सर्वात धाकटा मुलगा म्हणजे भीमराव (बाबासाहेब) आंबेडकर, पुढे भारताचे संविधान निर्माता.

१८८०–१८८४ — कुटुंबाचे शिक्षण, स्थानांतरे

सैन्याच्या बदलीमुळे कुटुंब सतत वेगवेगळ्या छावण्यांत राहत होते — सातारा, कोरेगाव, खडकी, भंडारा, इत्यादी.

या काळातही रामजी यांनी आपल्या मुलांना शाळेत पाठवले, शिक्षकांशी संपर्क ठेवला, त्यांना लेखन–वाचन शिकवले.

शिक्षणाबाबतचा त्यांचा कट्टर आग्रह हीच बाबासाहेबांच्या भवितव्याची पायाभरणी ठरली.

१८८४ — भीमाबाईंचे निधन

पत्नी भीमाबाई सकपाळ यांचे अकाली निधन.

रामजी यांनी एकट्याने मुलांचे संगोपन करणे चालू ठेवले.

१८९० — निवृत्ती

ब्रिटिश सैन्यातून दीर्घ सेवेनंतर रामजी सकपाळ निवृत्त झाले.

निवृत्तीनंतर ते नोकरीसाठी व शिक्षणाच्या चांगल्या सोयींसाठी सातारा येथे आले.

याच काळात:

त्यांनी छोट्या नोकऱ्या करून मुलांचे पालनपोषण केले.

घरातील सर्व मुलांना अभ्यासासाठी प्रोत्साहित केले

पुनर्विवाह (द्वितीय विवाह) करण्यात आला.

समाजात विधुराने किंवा विधवेने विवाह करणे तेव्हा निषिद्ध मानले जात असे, पण त्यांनी सामाजिक बंधनांना न जुमानता हा निर्णय घेतला.

या गोष्टीचा प्रभाव बाबासाहेबांच्या “सामाजिक सुधारणेच्या चळवळीत” स्पष्ट दिसतो.

१८९७ — साताऱ्यातून मुंबईला स्थलांतर

बाबासाहेबांच्या शिक्षणासाठी उत्तम संधी मिळावी म्हणून रामजी यांनी कुटुंबाला मुंबईला आणले.

भीमरावला एल्फिन्स्टन स्कूल मध्ये दाखल केले.

समाजातील विरोध, छळ, वर्णभेद असूनही रामजी यांनी मुलांना शिक्षण मिळण्याचा मार्ग मोकळा केला.

१९००–१९१० — अध्यात्म व शांत जीवन

या काळात त्यांनी कबीरपंथाचा अंगीकार केला.

साधेपणा, स्वच्छता, नैतिकता, सदाचार या मूल्यांवर ते आग्रही होते.

शिक्षणाबद्दलचा आग्रह सतत कायम ठेवला.

आपल्या घरात भीमरावचा अभ्यास, शिस्त, परिश्रम यावर त्यांनी मोठा प्रभाव पाडला.

१९१३ – निधन

२ फेब्रुवारी 1913 रोजी बडोदे (आजचे वडोदरा) येथे त्यांचे निधन झाले.

तेव्हाच बाबासाहेब बडोदे राज्याच्या शिष्यवृत्तीवर अमेरिकेला जाण्याची तयारी करत होते.

रामजी सकपाळांचे व्यक्तिमत्त्व व महत्त्व

१. शिक्षणाचे उपासक

जातिभेदाच्या काळोखातही शिक्षणाच्या जोरावर उन्नती शक्य आहे, हा त्यांचा ठाम विश्वास.

२. शिस्त व नैतिकतेचा वारसा

याच वारशामुळे बाबासाहेब अत्यंत शिकवणूकप्रिय, वेळेचे पालन करणारे आणि संयमी बनले.

३. सामाजिक सुधारणा

विधुराचे पुनर्विवाह, मुलींचे शिक्षण, जातिभेदाला विरोध — हे विचार त्या काळासाठी अत्यंत प्रगत होते.

४. भावी पिढीस दिलेली देणगी

त्यांच्या शिक्षणाभिमुख वृत्तीशिवाय डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर या जागतिक व्यक्तिमत्त्वाचा उदय कदाचित झाला नसता.
रामजी सकपाळ हे केवळ बाबासाहेबांचे वडील नव्हते,
तर ते शिस्तप्रिय सैनिक, संस्कारदाते पिता, सामाजिक सुधारणांचे वाहक,आणि शिक्षणाच्या क्रांतीचे बीज पेरणारे थोर व्यक्तिमत्त्व होते.
     अशा या महान रामजी बाबांच्या जन्म दिनानिमित समतापत्र परिवाराकडून आपणास लाख लाख शुभेच्छा…!