धम्म स्वावलंबन, नम्रता आणि करुणा यांचे संतुलन शिकवितो

“माझी कोणालाही गरज नाही, मला कोणाची गरज नाही.
असा अहंकार मनात नसावा.
आणि सर्वांना माझी गरज आहे.
असा वेडसर अभिमान सुद्धा नसावा.”
– भगवान बुद्ध

अतिशय गूढ आणि जीवनाला स्पर्श करणारी अशी वाणी आहे -जी तथागत बुद्धांच्या “मध्यम मार्ग” या तत्वज्ञानाशी थेट संबंधित आहे.

सविस्तर अर्थ :

भगवान बुद्धांनी मानवी जीवनातील अहंकार आणि आसक्ति या दोन टोकांच्या भावनांपासून सावध राहण्याची शिकवण दिली आहे.
या वचनात त्यांनी “मध्यम मार्ग” याचा अत्यंत सुंदर आणि व्यावहारिक अर्थ सांगितला आहे.
१. *”मला कोणाची गरज नाही”* – हा अहंकाराचा भाव आहे.
असा विचार करणारा माणूस स्वतःला समाजापासून वेगळं समजतो.
तो स्वतःला सर्वकाही जाणणारा, सर्वस्वी स्वतंत्र समजतो.
पण बुद्ध म्हणतात — “मनुष्य एकटा कधीच पूर्ण होत नाही.”
आपले अस्तित्व समाजाशी, निसर्गाशी आणि इतर जीवांशी जोडलेले आहे.
जसे एक झाडाचे पानसुद्धा संपूर्ण झाडाशी जोडलेले असते,
तसाच माणूसही समाजरूपी झाडाचाच एक भाग आहे.
त्याला इतरांची गरज असते -प्रेम, सहकार्य, सल्ला, आधार यांची.

 २. “सर्वांना माझी गरज आहे”— हा मिथ्या अभिमानाचा भाव आहे.

हा भाव सुद्धा धोकादायक आहे.
असा माणूस स्वतःला  “अत्यावश्यक” समजतो –
की जग त्याच्याशिवाय चालणार नाही.

पण बुद्ध म्हणतात —

“अनिच्चा वत संखारा” — सर्व वस्तू अनित्य आहेत.
(सगळं बदलतं, काहीही स्थिर,कायम नाही.)

आज आपण आहोत, उद्या कोणी दुसरा येईल.
धम्माचा प्रवाह कोणावरही अवलंबून नसतो -तो स्वतःच्या शक्तीने वाहत राहतो.

 ३. दोन्ही टोकांपासून मुक्त राहणे – मध्यम मार्ग

बुद्धांची शिकवण होती 
ना अतिप्रेम, ना अतिघृणा;
ना अतिगौरव, ना स्वतिरस्कार;
ना अहंकार, ना स्वतःकडे दुर्लक्ष.

मध्यम मार्ग म्हणजे “संतुलित दृष्टी” 
ज्यात माणूस स्वतःची मर्यादा जाणतो, आणि इतरांबद्दल आदर राखतो.

४. सामाजिक आणि धम्मविषयक दृष्टीने अर्थ

सामाजिक स्तरावर –
आपण एकमेकांच्या साहाय्याने जगतो.
कोणीही पूर्णपणे स्वावलंबी नाही.
म्हणून नम्रता, सहकार्य आणि परस्पर आदर आवश्यक आहेत.

धम्मविषयक स्तरावर –
जो “मी” आणि “माझं” यापासून मुक्त होतो,
तो अनत्ता (निरहंकार) या सत्याच्या जवळ जातो.
अहंकाराचा नाश झाला की, करुणा प्रकट होते.

निष्कर्ष:

हे बुद्धवचन आपल्याला सांगते की –
“स्वावलंबी” व्हा पण “अहंकारी” नाही.

“उपयोगी” व्हा पण “अत्यावश्यक” नाही.

“नम्र” राहा पण “दुर्बल” नाही.

अशा संतुलनातच धम्म जीवनाचे खरे सौंदर्य आहे.
हेच आहे मध्यम मार्गाचे सार — जो दुःखाचा अंत घडवतो.

पालि गाथा:
“अत्तदिपा विहरथ, अत्तसरणा, अनञ्ञसरणा।”
— महापरिनिब्बान सुत्त (दीघ निकाय)

“स्वतःला दीप बनवा, स्वतःचा आधार घ्या,
पण इतरांवर अवलंबून राहू नका.”

हे वचन आणि वरील विचार यांचा गाभा एकच आहे –
स्वावलंबनात नम्रता आणि करुणा यांचे संतुलन धम्म पालनानेच साध्य होते.

विवेचन:

तथागत बुद्ध म्हणतात की, आपण अभिमान बाळगू नये की, मला कोणाचीही गरज नाही. कारण प्रत्येक माणसाला इतरांची गरज असते आणि आपण एकमेकांवर अवलंबून असतो. तसेच आपण असेही वाटून घेऊ नये की सर्वांना माझी गरज आहे, कारण हे अहंकाराचे लक्षण आहे.

बुद्ध म्हणतात की, आपण आपले अवलंबित्व आणि मर्यादा समजून घेतल्या पाहिजेत.
आपण इतरांशी संबंध ठेवले पाहिजेत आणि त्यांची गरज ओळखली पाहिजे. तसेच आपण आपले गुण आणि क्षमता ओळखल्या पाहिजेत आणि त्यांचा उपयोग इतरांच्या हितासाठी केला पाहिजे.

या विचाराचे काही मुद्दे:

1. अभिमान बाळगू नये की मला कोणाचीही गरज नाही.
2. सर्वांना माझी गरज आहे असेही वाटू नये.
3. आपले अवलंबीत्व आणि मर्यादा समजून घेतल्या पाहिजेत.
4. इतरांशी संबंध ठेवले पाहिजेत आणि त्यांची गरज ओळखली पाहिजे.
5. आपले गुण आणि क्षमता ओळखल्या पाहिजेत आणि त्यांचा उपयोग इतरांच्या हितासाठी केला पाहिजे.

या विचाराने आपल्याला आपले जीवन अधिक समृद्ध आणि अर्थपूर्ण बनवण्यास मदतच होईल.

संकलन –
ज्योती टिळेकर
एम. ए. पालि