आम्रपाली –एक तेजस्वी स्त्री

आम्रपाली –एक तेजस्वी स्त्री

वैशाली नगरीच्या भोवतीचा प्रदेश त्या काळात अत्यंत समृद्ध होता. वसंताच्या सुगंधी वाऱ्यात आंब्याच्या झाडांचे सुवर्णपर्ण उजळून निघत, आणि त्या सुपीक भूमीतून नद्या संततधारा वहात असत. वैशाली हे लिच्छवी गणराज्याचे हृदय. मुक्त, शिक्षित आणि सांस्कृतिक वैभवाने नटलेले. व्यापार, कला, नृत्य, संगीत, तत्त्वज्ञान—सर्व काही या नगरीत चैतन्याने धडधडत असे.
अशाच त्या नगरीतील एका शांत आम्रवनात एक विलक्षण घटना घडली…

जन्माची अद्भुत कथा

एक सकाळी वनात फेरफटका मारणाऱ्या ग्रामीण स्त्रियांना आंब्याच्या झाडाखाली एक नवजात बालिका दिसली. त्या मुलीच्या चेहऱ्यावर तेज होते, जणू काही वनदेवतांनी तिला स्वतःच अमृताने स्नान घातले होते. त्या स्त्रिया विस्मित झाल्या. त्यांनी तिला उचलले आणि प्रेमाने कुशीत घेतले.

ही बालिका जणू आम्रवनाची कन्या होती—म्हणून तिला नाव मिळाले आम्रपाली—“आंब्याच्या झाडाखाली सापडलेली प्रिया”.

वैशालीच्या सभेत बालिकेला नगरात दत्तक घेण्यात आले. तिचा सांभाळ राजपरिवाराच्या देखरेखीखाली झाला. तिच्या बाल्यापासूनच तिच्यात असामान्य प्रतिभा होती. ती चालायला लागली तेव्हापासूनच तिच्या पावलांत नर्तनाचे लय होते. बोलायला लागली तेव्हा तिच्या आवाजात एक मधुर झंकार होती.

कलाकौशल्याची देणगी

वय जसजसे वाढले, तसतसे तिचे सौंदर्य दंतकथांत मोडू लागले. तिच्या नृत्याची मोहिनी, तिच्या संगीताचा मधुर स्पर्श, आणि तिच्या व्यक्तिमत्त्वाचे तेज—सर्व काही वैशालीतील जनतेला तिच्याकडे आकर्षित करत असे.

वयाच्या सोळाव्या वर्षी आम्रपालीचे नाव संपूर्ण गणराज्यात प्रसिद्ध झाले. तिचे नृत्य पाहण्यासाठी दूरवरून लोक येत असत. तिने विविध गुरूं कडून संगीत आणि नृत्यकला आत्मसात केली आणि तिच्या कलाकौशल्याने वैशालीला अभिमान वाटू लागला.

लिच्छवी राजपुत्र, विद्वान, व्यापारी—सर्वजण तिच्या कला आणि व्यक्तिमत्त्वाने प्रभावित होऊ लागले.

नगरवधूचे पद

वैशालीच्या गणराज्यात ‘नगरवधू’ ही पदवी सर्वोत्तम कलावतीस दिली जाई. हा पदवी मान, सन्मान आणि प्रतिष्ठेने अलंकृत असे—कुठल्याही प्रकारचा अपमान नव्हे.

आम्रपालीच्या अद्वितीय सौंदर्य, नृत्यकला आणि विवेकामुळे तिचे नाव नगरवधूपदासाठी सुचवले गेले. वैशालीच्या सभेने एकमताने तिची निवड केली.

आम्रपालीने ही पदवी नम्रतेने स्वीकारली. तिच्या निवासस्थानी कलावंत, विद्वान आणि आदरणीय पाहुण्यांचा सतत वावर असे. ती कला, साहित्य, चर्चा, तत्त्वज्ञान यांची प्रेमी होती.

तिची कीर्ती आता वैशालीच्या सीमा ओलांडून मगध, कोसल, अवंतीपर्यंत पोहोचली होती.

बुद्धांच्या आगमनाची वर्दी

एके दिवशी वैशालीमध्ये एक बातमी वाऱ्याप्रमाणे पसरली—
“गौतम बुद्ध वैशालीमध्ये आले आहेत…”

लोक संभ्रमित, उत्सुक, आनंदित झाले. बुद्धांची करुणा, तत्त्वज्ञान, शांतता—या सर्व गोष्टींची युगानुयुगे चर्चा चालली होती. आम्रपालीनेही त्यांची कीर्ति ऐकली होती. तिच्या मनात बुद्धांविषयी अपार कुतूहल निर्माण झाले.

त्या दिवशी बुद्ध वैशालीबाहेरील विस्तीर्ण आम्रवनात आपल्या शिष्यांच्या सहवासात विश्रांती घेत होते.

पहिली भेट – मन परिवर्तनाची सुरुवात

आम्रपालीने बुद्धांना भेटण्याचा निश्चय केला.
ती आपल्या रथात बसून आम्रवनाकडे निघाली. तिच्या सोबत तिचे सेवक, नर्तकीनी आणि सहकारी होते.

जशी ती बुद्धांसमोर आली, तो दृश्य पाहणाऱ्या सर्वांना आश्चर्य वाटले.

एका बाजूला सौंदर्य, कला आणि सांसारिक वैभवाचे प्रतीक—आम्रपाली.
आणि दुसऱ्या बाजूला शांत, निर्विकार, करुणामय, तेजस्वी व्यक्तिमत्त्वाचे धनी—गौतम बुद्ध.

आम्रपालीने बुद्धांच्या चरणी नम्र नमस्कार केला.

तिने विचारले,
“भगवान, आपण उद्याचे भोजन माझ्या वसतिगृहात स्विकाराल का?”

बुद्धांनी शांत स्वरात उत्तर दिले,
“आम्रपाली, तुझे निमंत्रण मी स्विकारतो.”

हे ऐकून उपस्थित लिच्छवी राजकुमारांमध्ये खळबळ उडाली.
त्यांना वाटले, “नगरवधूच्या घरी बुद्ध कसे काय जाणार?”

परंतु बुद्धांसाठी सर्व मानव समान होते.

भोजन आणि जीवन बदलणारा संवाद

पुढील दिवसाचे सूर्योदय होताच बुद्ध आम्रपालीच्या गृहात पोहोचले.
आम्रपालीने आपल्या हृदयातील अत्यंत भक्तीभावाने सर्व तयारी केली होती.

बुद्धांनी संयम, शांतता आणि नम्रतेने भोजन स्विकारले.

भोजनानंतर आम्रपालीने बुद्धांच्या शिकवणीकडे लक्षपूर्वक ऐकले.
बुद्धांनी तिला सांगितले—

“जीवन अनित्य आहे. रूप, यश, संपत्ती—हे सर्व क्षणभंगुर.
शांतता, करुणा, नैतिकता आणि सच्चा आनंद—हे मनाच्या परिवर्तनातूनच जन्म घेतात.”

या शब्दांनी आम्रपालीचे अंतर्मन हलले.
तिला जाणवले की, तिच्या आयुष्याचे वैभव हेच सर्वस्व नाही.

त्या क्षणी तिने ठरवले—
“मी धम्माचा मार्ग स्वीकारणार.”

संपत्तीचे दान

आम्रपालीने निर्णय घेतला की ती आपले सर्व वैभव—
तिचे विशाल आम्रवन, दास-दासी, संपत्ती—
सर्व काही बुद्धांच्या संघाला दान करेल.

वैशालीतील लोक स्तब्ध झाले.
कला, सौंदर्य, प्रतिष्ठेची राणी—
ती आता संयम, साधना आणि मुक्तीच्या मार्गावर चालू लागली होती.

आम्रपाली बुद्धांच्या चरणी नम्रतेने म्हणाली—
“भगवान, मला भिक्षुणी होऊ द्या. मला धम्माचा मार्ग चालायचा आहे.”

बुद्धांनी तिचा संकल्प स्वीकारला.

भिक्षुणी आम्रपाली – एक नवा जन्म

आम्रपालीने भिक्षुणीच्या रूपात धम्माचे आचरण अत्यंत शिस्तबद्धपणे केले.
तिने ध्यान, सेवा, शिकवण आणि सदाचार अंगीकारला.

तिचे आम्रवन आता भिक्षू आणि भिक्षुणींचे निवासस्थान झाले, जिथे धम्माचे बीज पसरत गेले.

पूर्वी सौंदर्य आणि कला तिचे सामर्थ्य होते;
आता शांतता, संयम आणि प्रज्ञा तिची ओळख झाली.

आम्रपालीची कथा हा फक्त इतिहास नाही. ती एक परिवर्तनाची, धैर्याची, विवेकाची कथा आहे.

ती सांगते की—

रूप, यश, कीर्ती यापलीकडेही जीवन असते.

कोणीही, अगदी कोणत्याही स्थितीतून, आध्यात्मिक उन्नती मिळवू शकतो.

भूतकाळ आपल्या भविष्याला बाधा ठरत नाही.

धम्मात सर्वांचा समान हक्क आहे.

आम्रपाली एक सामान्य स्त्री नव्हती—
ती एक तेजस्वी प्रेरणा होती, आहे आणि सदैव राहील.

– ज्योती चाकणकर, पुणे