“बुद्धांनी शिकवलेला धम्म म्हणजे मैत्री, करुणा, प्रज्ञा आणि समता.
हा प्रकाश आहे जो मनातील द्वेष, लोभ आणि मोहाचा अंधार दूर करतो.”
यात तथागत बुद्धांच्या संपूर्ण धम्मदेशनेचा सार सामावलेला आहे.
१. “बुद्धांनी शिकवलेला धम्म” — याचा खरा अर्थ
बुद्धांचा “धम्म” म्हणजे जात, धर्म, भाषा, वा देशापुरता मर्यादित नाही.
तो एक सत्याचा मार्ग आहे. जो कारण,परिणामाच्या नियमावर आधारलेला आहे.
*“यथा कारणं तथा परिणामं।”*
कारण असले की परिणाम होतो, हाच धम्म आहे.
बुद्धांचा धम्म हा केवळ श्रद्धेवर नव्हे, तर अनुभव आणि आचरणावर आधारित आहे.
हा असा मार्ग आहे, जो मनुष्याला दुःखातून मुक्त करतो आणि शांती, समता व करुणा शिकवतो.
२. धम्माचे चार मूलभूत स्तंभ
(अ) मैत्री
*”सर्व प्राणिमात्रांशी वैरभाव न ठेवता, प्रेमभावाने वागणे.”*
मैत्री हीच धम्माची पहिली ओळख आहे.
बुद्ध म्हणतात —
*”सब्बे सत्ताः सुखी होन्तु”* — सर्व प्राणी सुखी होवोत.
मैत्रीचा अर्थ केवळ भावनिक प्रेम नव्हे, तर सर्व जीवांशी अनाहिंसक वृत्ती ठेवणे.
जिथे मैत्री असते तिथे अहंकार, मत्सर आणि द्वेष टिकत नाहीत.
मैत्री म्हणजे ‘मी’ आणि ‘तू’ यातील भिंती पाडून ‘आपण’ निर्माण करणे.
(आ) करुणा
*”दुसऱ्यांच्या दुःखावर संवेदनशीलपणे प्रतिक्रिया देणे आणि त्यातून मुक्तीसाठी काहीतरी करणे.”*
करुणा म्हणजे निष्क्रिय दया नाही, तर सक्रिय सह-अनुभूती.
ज्याचे हृदय करुणेने परिपूर्ण आहे, तो इतरांना दुःख देऊ शकत नाही.
बुद्ध स्वतः “महाकरुणिक” म्हणून ओळखले जातात, कारण त्यांनी सर्व प्राण्यांसाठी दुःखमुक्तिचा मार्ग (आर्य अष्टांगिक मार्ग) दाखवला.
*”करुणया दुःखितं चित्तं, परेहि दुःखितं सदा।”*
करुणेचा अर्थ म्हणजे, इतरांच्या दुःखात स्वतःच्या आनंदाचा भाग घेणे.
(इ) प्रज्ञा
*”जे वास्तव आहे ते तसंच पाहण्याची आणि जाणण्याची क्षमता.”*
प्रज्ञा म्हणजे बुद्धिमत्ता नव्हे, तर जागृक विवेकबुद्धी.
ती जन्मते समीक्षणातून, ध्यानातून, आणि अनुभवातून.
प्रज्ञा हाच तो दीपक आहे जो अंधारात प्रकाश देतो — *”अत्तदीपो भव — स्वतःचा दीप बना.”*
प्रज्ञेमुळे मनुष्याला समजते की, दुःखाचे मूळ तृष्णा, लोभ आणि मोह हेच आहेत.
आणि हे दूर करण्यासाठी तो ध्यान, शील आणि समाधीचा मार्ग धरतो.
(ई) समता
*”सर्वांशी समान भाव ठेवणे — न जास्त आसक्ती, न तिरस्कार.”*
समता म्हणजे भावनांचा अभाव नाही, तर भावनांवर प्रभुत्व.
जेव्हा मन स्थिर, सम आणि शांत होते तेव्हा द्वेष, लोभ, मोह आपोआप निवतात.
समता म्हणजे सर्वांना समान दृष्टिकोनाने पाहणे — मित्र किंवा शत्रू नाही, सर्वच प्राणी एकसारखे दुःख आणि सुख अनुभवतात.
३. “धम्म हा तोच प्रकाश आहे” — प्रतीकात्मक अर्थ
प्रकाश हा ज्ञान, प्रज्ञा आणि शुद्धतेचे प्रतीक आहे.
अंधार म्हणजे अज्ञान, मोह आणि आसक्ती.
जसा सूर्य उगवल्यावर अंधार नाहीसा होतो,
तसाच धम्माचा प्रकाश आल्यावर मनातील द्वेष, लोभ आणि मोह नाहीसे होतात.
या अंधाराचे तीन मुख्य कारण म्हणजे —
1. लोभ
अधिकाधिक मिळवण्याची तृष्णा
2. द्वेष
इतरांविषयी असलेली असहिष्णुता
3. मोह
वस्तुस्थितीचा भ्रम
धम्माचा प्रकाश म्हणजे या तिन्ही विषांचे प्रतिकारक औषध.
४. “द्वेष, लोभ आणि मोहाचा अंधार दूर करणारा प्रकाश”
बुद्ध म्हणतात —
*”न हि वेरेन वेरानि, सम्मन्ति धा कुदाचनं। अवेरेन च सम्मन्ति, एस धम्मो सनन्तनो॥”*
— धम्मपद ५
अर्थ:
द्वेषाने द्वेष शमतो नाही;
द्वेषावर विजय मिळवतो तो फक्त अद्वेष (मैत्री)!
हेच सनातन सत्य आहे.
याचप्रमाणे, लोभावर विजय मिळवते दानशीलता,
आणि मोहावर विजय मिळवते प्रज्ञा.
म्हणूनच बुद्धांचा धम्म म्हणजे —
दान, शील, भावना आणि प्रज्ञा या मार्गाने अंधारावर विजय मिळवणे.
५. निष्कर्ष —
धम्म म्हणजे जीवनाचा अंतर्गत प्रकाश
बुद्धांचा धम्म हा केवळ धार्मिक सिद्धांत नाही,
तर जीवन जगण्याची पद्धत आहे.
तो शिकवतो —
मैत्रीने द्वेषावर विजय मिळवा,
करुणेने कठोरतेवर विजय मिळवा,
प्रज्ञेने मोहावर विजय मिळवा,
समतेने अहंकारावर विजय मिळवा.
थोडक्यात
बुद्धांचा धम्म म्हणजे अंतःकरणातील सूर्य,
जो ज्ञान, प्रेम, करुणा आणि शांतीचा प्रकाश पसरवतो.
जिथे हा प्रकाश पोहोचतो, तिथे अंधार टिकत नाही.
बुद्धांनी शिकवलेला “धम्म” म्हणजे मैत्री, करुणा, प्रज्ञा आणि समता. हा तोच प्रकाश आहे जो मनातील द्वेष, लोभ आणि मोहाचा अंधार दूर करतो.
मैत्री म्हणजे सर्व प्राण्यांबद्दल प्रेम आणि आपुलकीची भावना. मैत्री आपल्याला सांगते की सर्व प्राणी सुखी आणि आनंदी व्हावेत. मैत्री आपल्याला द्वेष आणि तिरस्कार दूर करण्यास मदत करते.
करुणा म्हणजे सर्व प्राण्यांबद्दल दया आणि करुणेची भावना. करुणा आपल्याला सांगते की सर्व प्राणी दुःखातून मुक्त व्हावेत. करुणा आपल्याला लोभ आणि स्वार्थ दूर करण्यास मदत करते.
प्रज्ञा म्हणजे जीवनाचा खरा अर्थ आणि उद्देश समजून घेण्याची क्षमता. प्रज्ञा आपल्याला सांगते की जीवनात शांती आणि सुख कसे मिळवावे. प्रज्ञा आपल्याला मोह आणि अज्ञान दूर करण्यास मदत करते.
समता म्हणजे सर्व प्राण्यांबद्दल समानतेची भावना. समता आपल्याला सांगते की सर्व प्राणी समान आहेत आणि त्यांना समान अधिकार आहेत. समता आपल्याला भेदभाव आणि विषमता दूर करण्यास मदत करते.
धम्माचा प्रकाश मनातील द्वेष, लोभ आणि मोहाचा अंधार दूर करतो. द्वेष आपल्याला इतरांबद्दल तिरस्कार आणि वैरभावना निर्माण करतो. लोभ आपल्याला स्वार्थ आणि लालसा निर्माण करतो. मोह आपल्याला अज्ञान आणि भ्रम निर्माण करतो.
धम्माचा प्रकाश आपल्याला या अंधारातून बाहेर काढतो आणि आपल्याला जीवनाचा खरा अर्थ आणि उद्देश समजून घेण्यास मदत करतो. धम्माचा प्रकाश आपल्याला शांती, सुख आणि आनंद मिळवण्यास मदत करतो.
या विचाराचे काही महत्त्वाचे मुद्दे:
1. धम्म म्हणजे मैत्री, करुणा, प्रज्ञा आणि समता.
2. मैत्री आपल्याला द्वेष दूर करण्यास मदत करते.
3. करुणा आपल्याला लोभ दूर करण्यास मदत करते.
4. प्रज्ञा आपल्याला मोह दूर करण्यास मदत करते.
5. समता आपल्याला भेदभाव दूर करण्यास मदत करते.
6. धम्माचा प्रकाश मनातील द्वेष, लोभ आणि मोहाचा अंधार दूर करतो.
संकलन- बालाजी कांबळे,सेलूकर
